Dành cho người mới chơi lan – Ánh sáng và nhiệt độ cần cho lan

Ánh sáng và nhiệt độ cần cho lan

Tác giả: STEPHEN R. BATCHELOR

Không còn nghi ngờ gì nữa, ánh sáng đã giữ một vai trò to lớn trong cuộc sống. Bằng cách thực hiện việc quang hợp, cây chuyển hóa năng lượng từ ánh sáng sang dự trữ năng lượng, phản ứng hóa học là đường và tinh bột. Nguồn năng lượng này (nguồn thức ăn) được tích trữ sau đó giải phóng qua sự hô hấp để duy trì sự tồn tại, sự phát triển và tái tạo các mô hiện hữu. Một sự cân bằng tối ưu giữa quang hợp và giải phóng năng lượng là điều thiết yếu nếu như một cây muốn phát triển và ra hoa.

VỀ LÝ THUYẾT

Mục tiêu của những nhà trồng lan. Giống như thế giới hiện đại của chúng ta, là sao khuyến khích sản xuất năng lượng đồng thời với việc giảm thiểu mức tiêu thụ năng lượng. Với nguồn sáng có cường độ ánh sáng cao hơn, thời gian chiếu sáng dài hơn làm cho cây được quang hợp tốt hơn và sản xuất năng lượng nhiều hơn. Có một sự liên hệ mạnh mẽ giữa nhiệt độ và sự quang hợp, trong lúc sự quang hợp không trong quá trình thực hiện thì sự hập thu năng lượng cũng chậm lại, khi nhiệt độ môi trường xuống thấp thì tỷ số giải phóng năng lượng luôn thấp hơn tỷ số sản xuất năng lượng. Điều này cho phép sự tích tụ năng lượng để dành cho những nhu cầu trong tường lai – như phát hoa chẳng hạn.

Sự giải thích này, qua lý thuyết hoặc sự quan sát tối giản, được phản chiếu rất rõ trong các kinh nghiệm cũng như thực hành đối với việc trồng lan hiện tại. Người ta biết rõ, lan cần phải được cung cấp một lượng ánh sáng nào đó mới có thể ra hoa. Nói chung, cây lan sẽ ra hoa tốt nhất dưới ánh sáng có cường độ cao và thời gian chiếu sáng dài hơn. Những điều kiện này sẽ dẫn tới việc tích trữ dinh dưỡng cần thiết cho việc phát hoa. Đồng thời, trong môi trường cường độ ánh sáng cao làm cho cây lan hấp thụ ánh sáng tốt hơn. Tiêu chuẩn được khuyến cáo đối với các điều kiện về nhiệt độ thấp nhất là từ 5,5 – 8 ^oC vào mỗi đêm, với sự hạn chế không để nhiệt độ về đêm thấp hơn 7-10  ^oc và mức nhiệt độ cao trên 32-35 ^oC trong một thời gian dài. Sự liên ứng trong giải nhiệt hàng ngày từ 13-35 ^oC nhìn chung là tối ưu. Nếu nhiệt độ về ban đêm lạnh hơn, khi mà sự hấp thu năng lượng vẫn diễn ra liên tục thì việc quang hợp lại không xảy ra, làm cho việc tiêu thụ năng lượng giảm xuống, làm cho chúng đẩy nhanh quá trình sản xuất và dự trữ năng lượng trong ngày.

MỨC ĐỘ CHỊU ĐỰNG ÁNH SÁNG VÀ NHIỆT ĐỘ

Nhiều loài lan có thể chịu đựng được sự giảm thấp nhiệt độ xuống khoảng 4-10 ^oC, có thể tăng thêm 30% (3-4 ^oC), vẫn không xảy ra những vấn đề nghiêm trọng, nhưng ở giải nhiệt này thì việc hấp thụ và phát triển sẽ chậm như những bước đi của ốc sên. Ở vào hoặc cận kề điểm đóng băng, những vấn đề nghiêm trọng sẽ xuất hiện, như mặt trên của lá bị phủ băng tuyết, giống như những nhát dao cứa liên tục vào lá. Những bạn đã gặp rủi ro khi có băng tuyết xuất hiện trên mặt lá hoặc các cây lan của mình mà những cái lá của nó phải tiếp xúc với mặt băng phía bên ngoài cửa kính vào mùa đông, thì cũng đều đã biết kết quả khủng khiếp thế nào. Các lá trở nên mềm, xốp và đen lại rồi chết. Đối với những vấn đề khác, nhiều loài lan có thể chịu đựng được nhiệt độ 30 ^oC trong một thời gian. Những người chơi lan nghiệp dư ở mọi nơi, đặc biệt là vào mùa hè, không thể làm gì hơn, nhưng cứ tin vào điều này. Thí dụ, điểm cháy trên lá cây Cattleya, được xác định là nó xuất hiện dưới nhiệt khoảng 43 ^oC, nhưng nó còn phụ thuộc vào thời gian phơi ra nắng nữa. Nhiệt độ thực tế có ảnh hưởng đối với lá lan là một vấn đề thực tế cần quan tâm, và là một yếu tố quyết định, ngoài nhiệt độ môi trường.

Hình trên, nhiệt độ đóng băng ở miền nam Florida dẫn đến tình trạng lá bị mất màu và những vùng bị cháy trên lá cây lan Ascocenda. (Ảnh: Greg Allikas)

Hình dưới, ngược lại một phần lá bị hoại tử trên cây lan Rlc. Goldenzelle trong nhà kính do tác động của cường độ ánh sáng mạnh. Những vùng lá bị chết có cảm giác khô, nhám có thể phân biệt với các vùng khác trên lá, đây là kết quả của tình trạng đóng băng trên lá. (Ảnh: Greg Allikas)

Ánh sáng luôn luôn là một yếu tố giới hạn trong khu vực trồng lan. Hoặc cũng có người nói rằng tăng nhiệt độ trong nhà kính và tăng nhiệt độ trên lá lan bằng chiếu sáng là hữu hạn, không làm cho lá lan bị khô. Tất cả chúng ta đều làm quen với hiện tượng này, vào thời gian trời không nắng. Ánh nắng mặt trời có thể sưởi ấm cho lá lan khác xa với nhiệt độ không khí chung quanh cây lan. Vì vậy trong khi nhiệt độ không khí của những ngày có nắng và ấm áp hình như không phải là tình trạng quá cực đoan đối với cây lan, sự kết hợp nhiệt độ ấm của không khí và sức nóng của mặt trời có thể thiêu đốt cây lan không được bảo vệ. Những lá bị phơi ra ngoài nắng nóng dẫn đến tình trạng cháy sém từng mảng rồi lan dần ra, các vết cháy đen phát triển liên tục. Cần tránh những trường hợp như vậy để tránh làm giảm khả năng sản sinh ra chất dinh dưỡng của các cây lan – tình trạng này sẽ kéo dài làm cho cây lan trông xấu xí.

PHẢN ỨNG CỦA CÂY LAN

Phản ứng của các cây lan trong tình trạng bị cháy lá cũng như bị đóng băng trên lá, đương nhiên là không còn sinh khí và những vết đen luôn hiện diện và chúng rất khó thích nghi với ánh sáng và nhiệt độ. Để chúng có thể thích nghi được tốt, chúng ta cần cho chúng một thời gian dài để điều chỉnh và làm quen với các điều kiện khác nhau. Nhìn chung, những cây lan được cung cấp ánh sáng cao hơn thì chúng sẽ trở nên thấp hơn và mập mạp hơn. Trong trường hợp này các lá lan sẽ ít xanh hơn, đương nhiên là vàng hơn, thậm chí có khi chuyển sang màu đỏ. Các giả hành đang phát triển và các vòi hoa tiết ra một chất như đường dưới điều kiện ánh sáng như vậy. Phản ứng tích cực nhất là chúng sẽ cho nhiều hoa hơn (giả thiết rằng các yếu tố khác cần cho sự phát triển là được cân bằng). Mặt khác, nếu cường độ ánh sáng thấp hơn, thì lá của chúng sẽ dài hơn. Cây lan không những trở nên cao hơn dưới ánh sáng yếu mà còn yếu ớt hơn. Lá trở nên xanh hơn. Số lượng hoa sẽ giảm hoặc thậm chí còn không thấy phát hoa, như là hậu quả của việc giảm thiểu sự quang hợp và giảm thiểu sự tích trữ năng lượng. Tuy còn có nhiều lý do khác nhau nhưng hình như việc ra hoa cũng kém bởi nhiệt độ cao. Nhất là nhiệt độ ban đêm nếu ấm áp thì việc hô hấp cũng nhanh hơn để vượt qua mức độ quang hợp trong suốt cả ngày. Điều này sẽ dẫn đến việc phải xả bớt năng lượng dự trữ, cây lan bị giảm bớt sinh lực và việc ra hoa khi có khi không. Ở những điều kiện ngược lại, nhiệt độ thấp, việc hấp thụ cũng giảm đi, làm cho cây phát triển chậm và cũng chậm ra hoa.

Hình trên: Cattleya ‘Mary Fennell’ HCC/AOS, ra hoa vào mùa thu khi ngày trở nên ngắn hơn. Những nhà trồng hoa cắt cành trước đây đã thực hiện việc làm cho ngày dài hơn để điều khiển việc tái ra hoa, nhằm đáp ứng nhu cầu hoa vào những kỳ nghỉ vào thời cao điểm (Ảnh: Greg Allikas).

KÍCH THÍCH RA HOA BẰNG CÁCH KÉO DÀI THỜI GIAN BAN NGÀY VÀ ĐIỀU CHỈNH NHIỆT ĐỘ

Việc ra hoa chịu ảnh hưởng bởi thời gian chiếu sáng ban ngày, hay còn gọi là thời kỳ quang hợp. Hiển nhiên là các loài lan thường nhạy cảm với độ dài về thời gian ban ngày (nói cách khác là rút ngắn thời gian trong tối). Thí dụ, một số loài thuộc giống Cattleya (như C. labiata, C. mossiae, C. trianei vân vân) đã được cho là các loài ưa ngày ngắn để ra hoa, tức là không kích thích sự ra hoa nếu ‘ngày dài’.

Một số loài Cattleya khác thì ngược lại (bao gồm C. dowiana, C. intermedia, C. granulosa) có thể xếp vào loài ưa ngày dài, chúng sẽ phát hoa trong thời kỳ có ngày dài. Đồng thời lại có nhiều loài chẳng quan tâm đến ngày dài hay ngắn, khi nhiệt độ ban đêm không thấp hơn 18 ^oC. Nhưng nhiệt độ tối thiểu vào ban đêm vào 13 ^oC là điều kiện cần thiết để chúng ra hoa. Hiện tượng này đối với lan hình như không phụ thuộc vào nhiệt độ cũng chẳng phụ thuộc vào những gì mà chúng ta đã hiểu về nó. Phần lớn các loài lan thường thấy, khi chúng ta trồng cũng chẳng trải qua một đợt thí nghiệm nghiêm túc nào, mặc dù một số lượng lớn lan lai xuất hiện ở trạng thái trung tính, chúng ra hoa chẳng kể độ dài của ngày hay đêm.

Hình trên: Cây lan bên trái đã nhận được đủ ánh sáng và sản sinh ra một số hoa. Cây bên phải nhận không đủ ánh sáng để ra hoa. Cả hai cây này đều là cây sinh sản vô tính của loài Cattleya intermedia. (Ảnh: Greg Allikas).

Người ta cũng tiến hành thí nghiệm một số giống lan, trong khi chúng không nhạy cảm với độ dài của ngày, nhưng lại phản ứng với nhiệt độ thấp, chỉ ra hoa khi nhiệt độ ban đêm xuống còn 13 ^oC hoặc giảm độ dài về thời gian. Một số loài thuộc Cymbidium, Dendrobium và lan hài đã được xếp vào loại này. Đối với cuộc khảo sát bị hạn chế về thông tin trên chủ đề phát hoa bằng cách tăng giảm thời gian phơi sáng và nhiệt độ, được nêu trong các tài liệu tham khảo năm 1959, 1966 và 1967.

THỰC TẾ

Sự hấp thụ ánh sáng và nhiệt độ là đặc tính có điều kiện đối với lan. Cả hai đặc tính trên của các loài lan và các giống được lai tạo từ chúng là những xu thế cố hữu, đồng thời đó cũng là điều kiện cần thiết cho cây lan phát triển. Thí dụ, một loài lan trong môi trường tự nhiên, ở đó có cường ánh sáng cao (như chúng mọc trên những tấm đá lộ thiên, những đồng cỏ trống hoặc trên những cành cây trên cao) đương nhiên chúng có nhu cầu ánh sáng cao để ra hoa hơn là đặt chúng dưới ánh sáng nhân tạo. Mặc dù vậy, có nhiều loài như nhau lại có thể bị đốt cháy dưới cùng một cường độ ánh sáng, nếu như chúng ở trong một môi trường nóng, khô và tù hãm (thiếu không khí lưu chuyển). Môi trường trồng đối với bất cứ cây nào, dù cho chúng xuất xứ từ nơi hoang dã hoặc chúng đã được thuần hóa trong quá trình trồng chúng trong nhà, thì kết quả vẫn là chúng chịu ảnh hưởng qua lại của nhiều yếu tố. Không có yếu tố nào không bị ảnh hưởng bởi các yếu tố khác. Ánh sáng và nhiệt độ là điều hiển nhiên trong khi chúng ta bàn về vấn đề này,

Về vấn đề này, người ta đã tìm thấy các hướng dẫn trong sách vở, chỉ ra rằng ánh sáng và nhiệt độ (và các yếu tố khác) cần cho nhiều giống lan khác nhau có lẽ là sự cần thiết nhất, và cũng không thể tính đến các yếu tố có ảnh hưởng mạnh mẽ khác trong môi trường đặc biệt nào đó. Một người mới vào nghề trồng lan chỉ có thể trông cậy vào những điều hướng dẫn chung cho đến khi chúng ra hoa thì mới khép lại việc khảo sát, đánh giá được tình trạng môi trường nơi cây lan của mình đang sống để rồi có những cách ứng xử thích hợp.

Việc đầu tiên cần làm là có sự đánh giá (hiểu biết) cây lan của mình đã thích nghi với những điều kiện môi trường khác nhau như thế nào. Chúng ta phải kiểm tra sự thích nghi với nhiệt độ và ánh sáng ở nơi trồng, tích cóp lại thành kinh nghiệm cho riêng mình, như vậy người mới vào nghề đã có những kinh nghiệm cơ bản – và đó mới là điều có thể thuyết phục người khác. Khi những cây lan của bạn có vẻ không ‘hạnh phúc’ bằng cách quan sát trực giác bạn sẽ hiểu được chúng cần gì để thỏa mãn yếu cầu của chúng, điều đó sẽ làm cho kinh nghiệm của bạn thêm phong phú.

Hình trên: Cây Dendrobium capituflorum này đã phản ứng với ánh sáng cao bằng cách tăng cường sắc thái antoxian (chất sắt). Đối với một số loài lan, hiện này chứng tỏ chúng đã nhận được một lượng ánh sáng vượt mức yêu cầu. (Ảnh: Greg Allikas).

Quá nhiều ánh sáng sẽ dẫn đến hậu quả khác nhau như bị cháy lá hoặc làm cho cây lan còi cọc, để sửa sai có thế dùng phương pháp đơn giản là tạo bóng mát cho chúng. Những người trồng lan ngoài trời hoặc trồng trong nhà kính, thường thì có khó khăn trong việc che cho lan, đặc biệt là trong mùa hè. Cũng những người này nếu trồng lan bên cửa sổ chỉ thỉnh thoảng mới đối mặt với việc quá nhiều ánh sáng mặt trời, tuy vậy tình trạng cháy lá vẫn âm thầm diễn ra. Những người trồng lan nghiệp dư trồng bên cửa sổ, mà không kiểm soát một cách cẩn thận mọi phía của chậu lan, rồi tiến hành định kỳ xoay chúng (để tránh cho cây lan chỉ quay về một hướng) từ đó có thể phát hiện ra sự bất thường của cây lan, trong khi phía cây lan quay vào bên trong nhà thì không thấy có hiện tượng sốc ánh sáng – và mặt quay ra phía ngoài có thể làm cho nó héo quắt đi. Nếu chúng ta cứ định kỳ xoay chậu lan thì sẽ tránh được tình trạng này – và cần nhớ một điều là cây lan trong thời kỳ phát triển luôn hướng ra phía có ánh sáng, định kỳ xoay chúng thì cây lan sẽ phát triển cân đối hơn. Tốt nhất là không nên quấy rầy chúng trong khi chúng đã phát hoa, như vậy sẽ không làm cho vòi hoa đổi hướng liên tục.

Do bị hấp dẫn bởi ánh sáng, khi hoa nở ra thì tự nhiên chúng quay ra hướng ngoài cửa sổ và cách xa khung cửa, người trồng lúc đó có thể xoay chúng vào để hưởng thụ vẻ đẹp của chúng. Như vậy vòi hoa có thể bị vặn như hình cây Ascocenda Mangkiatkul ở dưới. Khi cây lan đã ra hoa chúng ta có thể chuyển chúng ra nơi khác để thưởng lãm (Ảnh: Stephen Blatchetor)

Khu vực cửa sổ sẽ nhận được ánh sáng mặt trời trực tiếp trong khoảng vài giờ trong ngày như vậy có thể là chưa đủ để cho cây phát triển tốt và phát hoa. Vào mùa hè có thể mang chúng ra ngoài trời để bù đắp cho sự thiếu hụt này. Tuy thế, người trồng lan nên chọn giống lan không đòi hỏi nhiều ánh sáng để trồng trong môi trường này. Nếu những cây lan chỉ ra hoa trong điều kiện có nhiều ánh sáng mà chúng vẫn không chấp nhận môi trường thiếu sáng bên cửa sổ thì hành động có thể nói là khôn ngoan – đem trồng chúng dưới ánh sáng nhân tạo. Những giống lan đã ra hoa dưới ánh sáng nhân tạo là một chứng minh tốt.

Hình dưới: Đầu lá của loài lan hài này bị chết đen được trồng dưới ánh sáng nhân tạo nhưng lại trong môi trường có nhiệt độ cao, cây này được trồng  tại trụ sở trước đây của AOS ở Cambridge (Ảnh: Stephen Batchelor)

Mức nhiệt độ được khuyến cáo có thể là nhu cầu để giới thiệu với những người trồng lan trong nhà. Trong những tháng mùa đông, sự sưởi ấm đầy đủ chỉ cần để giữ nhiệt ngày và đêm khi nhiệt độ xuống dưới mức có lợi cho cây lan. Hầu hết những người chơi lan nghiệp dư, chi phí sưởi ấm sẽ làm tăng chi phí, thật là hạnh phúc nếu ta giữ phép nhiệt độ về đêm trong căn nhà của họ giảm xuống mức 10-15 ^oC (sự bảo toàn năng lượng không thể áp dụng cách tính toán cho lan. Trong khi con người cần làm ấm máu của mình để tồn tại, mà vẫn không cảm thấy thỏa mãn khi mặc một hoặc hai áo ấm cho mình, thì hầu hết các loài lan khó mà tồn tại trong điều kiện trồng treo bên ngoài trời). Mặt khác, việc đạt được một mức nhiệt độ giống nhau, trong nhà hoặc ngoài trời, trong những ngày hè, là việc không thể đạt được ở mọi miền của đất nước. Cường độ ánh sáng cao hơn và ngày dài hơn có thể bù đắp để tăng tỷ lệ hấp thụ vào ban đêm bằng cách sản sinh ra nhiều dinh dưỡng hơn vào ban ngày – việc này là đúng đối với những ai trồng lan bên cửa sổ, trong nhà kính hoặc ngoài trời mà phụ thuộc vào ánh sáng tự nhiên. Nhưng đối với những ai trồng lan dưới ánh sáng nhân tạo thì không thể thay đổi điều kiện chiếu sáng một cách đáng kể, và có thể tình trạng cây lan bị suy khi mà nhiệt độ ban đêm không thấp hơn 25-26 ^oC.

Cơ quan của chúng tôi ở Cambrige, vào mùa hè nắng ấm kéo dài, do vậy nhiệt độ ban đêm không thấp hơn 27 ^oC (do ánh nắng chiếu qua cửa sổ từ sáng đến tối, làm cho những cây lan hài bị ảnh hưởng. Đầu lá của chúng, ngay cả đối với những lá non, bắt đầu chuyển sang màu nâu và chết (triệu chứng này sẽ chấm dứt vào thời tiết mát mẻ ở cuối mùa hè và đầu mùa thu). Và mặc dù vậy, các cây lan mới nảy con, là những cây khỏe mạnh và có những lớp vỏ lụa bao để chống chọi với thời tiết lạnh hơn của mùa thu đang tới, và rất khó ra hoa vào mùa đông, một nửa số nụ hoa bị thui chột trong lớp vỏ lụa ấy. Nhưng đối với những cây lan được trồng dưới ánh sáng nhân tạo thì không bị tình trạng đó.

Mọi người trồng lan đôi khi cũng đối mặt với những điều kiện tương tự, đặc biệt khi mà ánh sáng và nhiệt độ nằm ngoài sự kiểm soát của họ. Trong trường hợp này, những yếu tố quan trọng khác cho cây lan như nước, dinh dưỡng, sự lưu chuyển không khí và, điều ít quan trọng hơn là độ ẩm, là những điều kiện người trồng cần cẩn trọng. Quan trọng là người trồng lan cần chăm chút sao cho có thể bù đắp những yếu tố trên để giảm thiểu những ảnh hưởng tiêu cực đến sự phát triển của cây lan./.

 Nguồn: Hội Hoa lan Hoa kỳ (AOS)